Σκεφτείτε για λίγο ότι η Διαύγεια, το πληροφοριακό σύστημα όπου χιλιάδες δημόσιοι φορείς αναρτούν υποχρεωτικά τις αποφάσεις τους, δεν υπήρξε ποτέ. Ας υποθέσουμε τώρα ότι ένας έλληνας ακτιβιστής δημοσιογράφος δημιουργεί ιδιωτικά μια ηλεκτρονική πλατφόρμα στην οποία φιλοξενεί έγγραφα δημόσιων φορέων τα οποία διαρρέουν ανώνυμες πηγές. Αν αυτό το σενάριο σας θυμίζει το wikileaks του Τζούλιαν Ασάνζ έχετε εν μέρει δίκιο. Στην Ελλάδα πολιτικοί όλων των παρατάξεων και δημοσιογράφοι συνομολογούν πόσο καλή είναι η Διαύγεια. Γιατί τότε όλες οι αμερικανικές κυβερνήσεις θεωρούν εχθρό έναν ιδιώτη που δημιούργησε μια παγκόσμια Διαύγεια φέρνοντας στο φώς έγγραφα δημόσιων και ιδιωτικών φορέων; Όπως η Διαύγεια φέρνει τη διαφάνεια στις κρατικές υποθέσεις και μαθαίνουμε, μεταξύ άλλων, ποιές δαπάνες αναλαμβάνει κάθε φορέας με δημόσια χρηματοδότηση, έτσι και ο Ασάνζ μέσω του wikileaks φέρνει στο φώς έγγραφα προμηθειών διπλωματικών υπηρεσιών, τηλεγραφήματα και emails που αφορούν την άσκηση δημόσιας εξουσίας με αντίκτυπο στις ζωές των πολιτών.
Ας αφήσουμε όμως τις προκλητικές ομοιότητες ανάμεσα στη λειτουργία ενός κρατικού πληροφοριακού συστήματος διαφάνειας και στη δράση ενός ακτιβιστή εκδότη όπως ο Ασάνζ. Ας εστιάσουμε σε όσα διακρίνουν το ένα σύστημα διαφάνειας από το άλλο. Αυτές οι διαφορές, ειδικά μετά την σύλληψη του Ασάνζ, είναι ιδιαίτερα διδακτικές για τη φύση και τα αποδεκτά όρια της διαφάνειας.
Η διαφάνεια είναι πολυσήμαντη έννοια με ιδιαίτερες δυσχέρειες στη θεωρητική της οριοθέτηση. Αποτελεί ταυτόχρονα και μέσο και σκοπό. Είναι μέσο καταπολέμησης της διαφθοράς. Είναι όμως και σκοπός όταν καταστατικά ταυτίζεται αφ εαυτής με τη χρηστή διακυβέρνηση. Αποτελεί ταυτόχρονα υποχρέωση και δικαίωμα. Υποχρέωση των ασκούντων εξουσία να αποκαλύπτουν τις ενέργειές τους περιορίζοντας τη σφαίρα της μυστικότητας. Δικαίωμα για τους πολίτες να γνωρίζουν τι πράττουν οι αντιπρόσωποι που εξουσιοδοτούν. Η διαφάνεια προβάλλει σαν μια νέα διάχυτη εξουσία με την έννοια ότι βρίσκεται συγκεχυμένη σε πολλούς φορείς οι οποίοι διεκδικούν να την ασκήσουν καθένας με τους δικούς του όρους. Μια εξουσία που φιλοδοξεί να επικαθορίσει την ποιότητα άσκησης των παραδοσιακών εξουσιών, του τύπου συμπεριλαμβανομένου. Γιατί η διαφάνεια κακώς ταυτίζεται με την ελευθερία του τύπου. Η διαφάνεια είναι μια δύναμη αγνωστικιστική ως προς τις διευθετήσεις και τις ισορροπίες μεταξύ των υπολοίπων εξουσιών. Η διαφάνεια είναι μια εξουσία που αμφισβητεί και βρίσκεται υπό διαρκή αμφισβήτηση.
Τόσο τα κράτη όσο και διεθνείς οργανισμοί, οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών και ακτιβιστές εμφορούνται από την αξία της διαφάνειας και το δικαίωμα του πολίτη να γνωρίζει. Ωστόσο η οπτική και τα κίνητρά τους διαφέρουν. Τα κράτη διαχειρίζονται τα θέματα διαφάνειας όπως κάνουν επί αιώνες με κάθε είδους πολιτική. Θεσπίζοντας νόμους και μηχανισμούς που αυξάνουν το επίπεδο πρόσβασης των πολιτών στις πληροφορίες διατηρώντας όμως πάντα κάποια επίπεδα διαβαθμισμένης μυστικότητας. Οι διεθνείς οργανισμοί καλλιεργούν τη συνεργασία και την ανταλλαγή πρακτικών. Η κοινωνία πολιτών πιέζει για περισσότερη διαφάνεια. Οι ακτιβιστές παίρνουν την κατάσταση στα χέρια τους με ανατρεπτικές δράσεις όπως ο Ασάνζ.
Η ανοιχτή αρχιτεκτονική του διαδικτύου και οι τεχνολογίες κρυπτογράφησης καθιστούν τη διαφάνεια μια διανεμημένη εξουσία υπό την έννοια ότι καθένας μπορεί να αποκαλύψει οτιδήποτε ανα πάσα στιγμή φέρνοντας σε εξαιρετικά δυσχερή θέση κυβερνήτες, κυβερνήσεις, οργανισμούς και πρόσωπα κάθε τύπου. Αυτού του είδους η μη ελεγχόμενη διαφάνεια βρίσκεται σε σύγκρουση με την κρατική διαφάνεια όπως η Διαύγεια. Η διαφάνεια των ακτιβιστών εκδοτών όπως ο Ασάνζ είναι βίαιη, απρόβλεπτη και εξαναγκασμένη. Η διαφάνεια των κρατών είναι ρυθμισμένη, προβλέψιμη και συναινετική. Η σύλληψη του Ασάνζ, η ενδεχόμενη έκδοσή του στις ΗΠΑ και η ικανοποίηση που προκαλούν αυτές οι εξελίξεις σε πλήθος κρατικών αξιωματούχων συναποτελούν ένα εμβληματικό στιγμιότυπο του ιδιότυπου πολέμου για τη διεκδίκηση των πρωτείων στη διαφάνεια. Με την παραδειγματική τιμωρία του Ασάνζ η κρατική εξουσία διεκδικεί με τον πλέον παραδοσιακό τρόπο το μονοπώλιο στην άσκηση μιας νέας μη παραδοσιακής εξουσίας. Το μονοπώλιο στην άσκηση της διαφάνειας.
Αλέξανδρος Μελίδης 